این مطلب دل نوشته ای است از بهدخت رشدیه، نوه میرزا حسن رشدیه
پس از سالها فعالیت در حوزه زنان، در سال ۱۳۷۸ مؤسسه فرهنگی، تحقیقاتی و آموزشی رشدیه را در وزارت ارشاد تهران به ثبت رساندم و به فعالیت های مختلف در مورد آموزش زنان در امور مسائل اجتماعی و در کنار آن کسب تجربه های بسیار ارزشمند در این حوزه پرداختم. در مدت کوتاهی با حضور در اجتماع با نام موسسه رشدیه با دو گروه از علاقمندان روبرو شدم، گروه علاقمند به فعالیت های اجتماعی و مدنی زنان، و گروه دیگر، پژوهشگران علاقمند به میرزا حسن رشدیه.
در ابتدا هر آنچه از اسناد و مدارک که از طریق خانواده در اختیارم گذاشته شده بود و همچنین خاطراتی که طی سال ها در خانواده شنیده و در قالب تاریخ شفاهی جمع آوری کرده بودم، همه را در اختیار علاقمندان به میرزا حسن رشدیه قرار میدادم. پس از مدت کوتاهی تعداد پژوهشگران و علاقمندان از استاد و دانشجو گرفته تا فیلمساز و مستندساز به قدری افزایش یافت، که نه تنها به عنوان نوه رشدیه، بلکه به عنوان یک فعال مدنی و محقق میدانی، دچار حیرت شدم که گویا زندگی پدر بزرگی که تا کنون در محیط خانواده گی می شناخته ام ابعادی بسیار ناشناخته تر و وسیع تر از آنچه می دانسته ام دارد. از اینرو سالهاست به عنوان یک وظیفه ملی، به تحقیقات بیشتری در مورد میرزا حسن رشدیه پرداخته ام تا یافته هایم را در اختیار عموم قرار دهم.
در این میان موارد بسیاری رخ داد که انگیزه ام را برای ادامه راهی که در پیش گرفته ام افزایش داد، به طور مثال در سال ۱۳۸۶ برای کمک به تکمیل کردن پرونده ای در دفتر یونسکو تهران که نام میرزا حسن رشدیه نیز در آن بود دعوت شدم. طرح بزرگداشت سالگرد چهار نفر از مشاهیر ایران برای سال های ۲۰۰۹-۲۰۰۸ که از طرف دفتر یونسکو پاریس ارایه شده بود، مورد بررسی قرار می گرفت که در آن نام میرزا حسن رشدیه در کنار شخصیت هایی چون رودکی، محمد غزالی، شیخ بهایی قرار گرفته بود!!! همچنین در نامه ای به پیوست از دفتر یونسکو پاریس اعلام گردیده بود که طرح گرامیداشت چهارصدمین سالگرد وفات شیخ بهایی و یکصدمین سالروز تاسیس آموزش مدرن در ایران توسط میرزا حسن رشدیه به دلیل کامل نبودن اطلاعات در مورد این دو شخصیت مورد تایید کمیته بررسی بزرگداشت ها قرار نگرفته است. همچنین در نامه جداگانه دیگری از دفتر یونسکوی تهران خواسته شده بود که در مدت محدود تجدید نظر به معرفی تحقیق های علمی تاثیر گذار بر آموزش مدرن و تبیین دستاوردهای علمی و آموزشی ایران در طول یکصد سال گذشته اقدامات مقتضی را به عمل آورند. متاسفانه شاهد بودم که با برگزاری چندین نشست در کنار اساتید حوزه های تاریخی، اجتماعی و آموزشی اطلاعات جدیدی به دست نیامد و این پرونده مختومه اعلام شد.
تجربه فعالیت در امور اجتماعی و تحقیقات میدانی، اهمیت مطالعه تاریخ و فرهنگ جامعه و شناخت هر چه بیشتر ریشه های بومی و استفاده از تجربیات گذشتگان را هر چه بیشتر برایم آشکار میکرد.
متاسفانه هر چه پیش رفتم به این موضوع که اسناد و مدارک در سازمان های ذیربط ما بسیار محدود و غیر حرفه ای ارائه می شوند بیشتر پی بردم. اکثر موسسات مربوطه نه تنها اهمیت حفظ و نگهداری این اسناد را برای عامه مردم روشن نمی کنند و آموزش نمی دهند، بلکه حس اعتمادی که باید در عموم ایجاد کنند هم در اثر عملکرد غلط آنها کاملا خدشه دار شده است. لذا برای کمک به فرهنگ جمع آوری، حفظ، نگهداری و در اختیار قرار دادن اسناد و مدارک، و درک این مطلب که در اختیار داشتن این اسناد بیش از آنکه جنبه مایملک خصوصی داشته باشد، می بایست اسناد ملی تلقی گردند و نه اسناد خانوادگی، در سال های اخیر کپی این اسناد را در اختیار علاقمندان بسیاری قرار داده ام. خوشبختانه با پیشرفت علم و امکان تهیه نسخه های متعدد از اسناد میتوان آنها را در اختیار کلیه مؤسسات و سازمان های مربوطه جهت مراجعه علاقمندان قرار داد. این اسناد در مؤسسه بین المللی تاریخ اجتماعی در آمستردام هلند (International Institute of Social History )، تحت عنوان Roshdieh Collection جهت بازدید پژوهشگران خارج از ایران نیز قابل دسترسی است. امید دارم تا با ادامه این روش، الگوی سازنده ای برای کسانی که اسناد تاریخی در اختیار دارند بشوم تا آنان نیز به نوبه خود اسناد تاریخی را در اختیار عموم قرار دهند.
در کنار جمع آوری اسناد و مدارک میرزا حسن رشدیه از خانواده ها، سازمان های ذیربط و سایر منابع، به موارد گوناگونی برخورد کرده ام که بسیار تاثر برانگیز است که چگونه بر اثر ناآگاهی افراد، اسناد تاریخی و تجربیات گذشتگان که میتواند علاوه بر آشنایی با تاریخ اجتماعی، راهنمای افراد یک ملت برای ساختن فردایی بهتر باشد، در خفا مانده و یا نابود شده و میشود.
به دلیل کمبود اطلاعات، هر آنچه در طی سال های گذشته در مورد میرزا حسن رشدیه نوشته شده است عمدتا مطالب تکراری و محدود به فعالیت های فرهنگی او بوده است، خوشبختانه با دستیابی به اسناد و مدارک جدید، می توانیم شناخت بیشتری نسبت به فعالیت های سیاسی و همچنین سایر فعالیت های او پیدا کنیم و به وسعت فکری میرزا حسن رشدیه پی ببریم. اسناد بسیاری به صورت پراکنده در دست است که نشانگر آن است که رشدیه در طول زندگی طولانی، پر بار پر تلاش و سخت خود، علاوه بر فعالیت های سیاسی و فرهنگی در زمینه های دیگری نیز به طور مستمر در تلاش بوده است و هنوز راهی بس طولانی برای تکمیل جمع آوری اسناد و کار تحقیقی و تحلیلی در مورد این شخصیت ملی در پیش است که مسئولیت ما را در این زمینه دوچندان می کند.
اخیرا دست نوشته ای از میرزا حسن رشدیه در حدود هفتاد صفحه توسط خانم شهلا لاهیجی، با بزرگ منشی بسیار ایشان در اختیارم قرار گرفته، این دستنوشته مهمترین سندی است که تاکنون در مورد جزییات فعالیت های فرهنگی رشدیه بدست آمده است. رشدیه در این دستنوشته، تحت عنوان ” مختصری از مقدمات تغییر رژیم تعلیم در ایران” و همچنین شرح خاطراتش از سفر استانبول، قاهره و بیروت میپردازد. این مجموعه نه تنها به اظهارات شمس الدین رشدیه در کتاب سوانح عمر سندیت می بخشد، بلکه مکمل اسناد موجود در سازمان اسناد ملی است که در کتاب زندگینامه، آراء، نظرات و خاطرات میرزا حسن رشدیه مورد استفاده قرار گرفته است.
اهمیت پژوهش و تحقیق در مورد تاریخ یک ملت و استفاده از تجربیات گذشتگان که با هزینه ای بس گزاف به دست آمده است امریست که بر همگان روشن است. متاسفانه اغلب دیده میشود که اسناد و مدارک تاریخی که از اهمیت بسزایی برخوردار است در منازل و خانواده ها باقی میماند و از بین میرود، لذا روش های معمول پژوهشگران و علاقمندان که اغلب بر پایه روش های قدیمی و یا اخیرا صرفا با تحقیقات اینترنتی صورت می گیرد، می بایست تغییر یافته و بر پایه شناخت بومی جامعه مورد تحقیق و بازبینی قرار گیرد تا بتوان به اطلاعات بیشتر دست پیدا کرد. به موارد اسنادی مهم و پراکنده ای در مورد میرزا حسن رشدیه به عنوان یک پرونده ملی که تا به امروز تحقیق جامعی در مورد آن صورت نگرفته اشاره می شود.
چند سالی است که از لطف سایر پژوهشگران و تلاش های آنها در جمع آوری اسناد مربوط به میرزا حسن رشدیه بهره مند شده ام و با رد و بدل کردن این اسناد به اندوخته های خود در این زمینه افزوده ام. اکنون بر آن شده ام تا از طریق ایجاد وبسایتی در خصوص اسناد و مدارک میرزا حسن رشدیه، راه را برای تحقیق و تفحص در مورد این شخصیت ملی، و موضوعاتی چون سیر تحول مدرنیته در ایران، سیر تحول آموزش و پرورش در ایران، بررسی نکات ناشناخته این دوره تاریخی و … را باز کرده و از این راه هر آنچه در اختیار دارم را در اختیار علاقمندان به این حوزه قرار دهم.